ND - Bài 1: Những nghịch lý trong sản xuất và xuất khẩu

Công nhân Công ty cà-phê Thái Hòa thu hoạch cà-phê

Mười năm qua, cà-phê Việt Nam đã có bước tiến nhảy vọt, kim ngạch xuất khẩu đạt từ 483 triệu USD năm 2000 lên 2,7 tỷ USD năm 2011, góp phần tăng kim ngạch xuất khẩu, giảm nhập siêu của cả nước. Mặc dù có bước tăng trưởng nhanh, nhưng trong lĩnh vực sản xuất và xuất khẩu cà-phê vẫn còn nhiều khó khăn.

Diện tích tăng, chất lượng giảm

Cả nước hiện có hơn 555 nghìn ha cà-phê, trong đó hơn 90% diện tích và 92% sản lượng cà-phê được trồng tại bốn tỉnh khu vực Tây Nguyên, gồmL Đác Lắc, Lâm Đồng, Đác Nông và Gia Lai. Nhờ diện tích không ngừng tăng, những năm gần đây, sản lượng cà-phê của Việt Nam cũng tăng nhanh. Vụ cà-phê năm 2010, sản lượng cà-phê nhân cả nước đã vượt con số hơn 1,1 triệu tấn, đưa Việt Nam vào tốp đầu những quốc gia có sản lượng cà-phê cao nhất thế giới. Nhưng thành tích này dường như chưa ổn định khi cả nước đang có gần 150 nghìn ha cà-phê già cỗi, sâu bệnh, năng suất thấp cần thanh lý hoặc tái canh. Nếu việc cải tạo giống "trẻ hóa" vườn cà-phê không kịp thời thì việc giảm sút chất lượng và sản lượng là điều có thể thấy ngay trước mắt.

Qua tìm hiểu thực tế tại tỉnh Đác Lắc - địa phương có diện tích và sản lượng cà-phê nhiều nhất với hơn 190 nghìn ha, mỗi năm đạt gần 400 nghìn tấn cà-phê nhân, chúng tôi được biết: mặc dù diện tích trồng cà-phê của Đác Lắc có xu hướng tăng, nhưng năng suất lại giảm dần. Nếu như năm 2006, năng suất đạt gần 26 tạ/ha; thì năm 2008 chỉ đạt khoảng 24 tạ/ha; đến năm 2010 chỉ còn khoảng 22,5 tạ/ha. Nguyên nhân chính của hiện tượng này chủ yếu vẫn là do diện tích cây cà-phê bị già cỗi quá nhiều. Hay như tại Lâm Đồng - tỉnh có diện tích và sản lượng cà-phê  chỉ đứng sau Đác Lắc, với diện tích hơn 140 nghìn ha, cũng đang phải đối mặt tình trạng tương tự. Số vườn có nhu cầu chuyển đổi tái canh cây cà-phê lên tới 30% tổng diện tích. Điều đáng nói là trong khi chi phí cho sản xuất cà-phê ngày càng tăng, thì diện tích cà-phê già cỗi nhiều năm gần đây cho năng suất ngày một giảm, khoảng 15 tạ/ha, thấp hơn năng suất bình quân cả nước gần sáu tạ/ha. Không chỉ giảm năng suất, chất lượng sản phẩm ở những vườn cà-phê này cũng không ổn định. Đây là một thực tế mà cả người dân và doanh nghiệp đều nhận thức được, song, do thiếu vốn cho nên việc tái canh rất khó thực hiện.

Những ngày đầu tháng 3 này, khi vụ thu hoạch cà-phê niên vụ 2011-2012 vừa kết thúc, chúng tôi có cuộc khảo sát tại thôn 3, xã Eakao, TP Buôn Ma Thuột (Đác Lắc), nơi có 173 hộ dân tham gia trồng cà-phê. Được biết, hầu hết các hộ trồng cà-phê đã giao xong hàng cho các đại lý, và chuẩn bị vật tư, tiền vốn cho vụ cà-phê mới. Mặc dù trúng mùa, được giá, nhưng tiền vốn trong các hộ dân không còn nhiều. Bằng chứng là ở thời điểm này chỉ có 15/173 hộ trong xã vẫn giữ được sổ đỏ trong nhà. Còn lại đều đã phải thế chấp để vay vốn ngân hàng chăm bón cây cà-phê. Đây cũng chính là nguyên nhân vì sao nhiều hộ trồng cà-phê phải bán "lúa non" để trang trải những chi phí phát sinh đột xuất. Thiếu vốn từ nhiều năm nay đã trở thành cái khó của người trồng cà-phê nói chung, không riêng gì Đác Lắc. Trung bình, mỗi ha cà-phê bình thường phải đầu tư khoảng 50 triệu đồng/năm. Nếu tái canh thì số tiền còn nhiều hơn (ước tính cả trăm triệu đồng) vì cây già cỗi phải nhổ bỏ, đất bạc màu cần nhiều phân bón và các loại hóa chất khác, cũng như các chi phí cho tới khi cây cà-phê trồng mới cho thu hoạch (khoảng ba năm). Vì vậy, tái canh cây cà-phê trở thành một việc khó khăn, có hộ dân tái canh theo kiểu "cuốn chiếu"; nhiều hộ dân biết năng suất thấp nhưng cực chẳng đã vẫn phải tiếp tục "thâm canh" theo kiểu được đến đâu hay đến đấy. Anh Đào Xuân Hội, thôn 2, xã Eakao cho chúng tôi biết: Vì cây trồng đã già cỗi, nhiều gia đình trồng một ha cà-phê, sản lượng cả năm chỉ ước đạt 22 tạ/ha. Vẫn biết nếu tái canh thì sẽ cho hiệu quả kinh tế cao hơn nhưng không có vốn, trong khi đó mọi chi phí trong nhà chỉ biết trông vào cây cà-phê cho nên chưa thể phá bỏ một lúc bằng ấy diện tích để trồng lại.

Không chỉ già cỗi mà phần lớn diện tích cà-phê trồng không đúng cách, chăm sóc không đúng kỹ thuật, thu hoạch không đúng thời điểm... làm ảnh hưởng nghiêm trọng năng suất và chất lượng cà-phê. Kết quả khảo sát của Viện Khoa học kỹ thuật nông, lâm nghiệp Tây Nguyên tiến hành tại 100 hộ dân được chọn ngẫu nhiên ở bốn huyện có diện tích sản xuất cà-phê nhiều của tỉnh Đác Lắc là thị xã Buôn Hồ, huyện Krông Pách, Chư Mếgar và Krông Ana, cho thấy hầu hết cà-phê sau thu hoạch không đạt tiêu chuẩn hạng 1 và 2 theo TCVN 4193:2005 vì vượt quá 150 lỗi/300gram. Nếu so sánh với các tiêu chuẩn quốc tế như sản phẩm phải có chứng chỉ UTZ (sản xuất truy nguyên nguồn gốc), Rainforest (chứng chỉ quản lý rừng), 4C (chương trình sản xuất cà-phê bền vững)... thì hiện cả nước cũng chỉ có khoảng 10% diện tích trồng cà-phê có chứng chỉ sản xuất bền vững.

Xuất khẩu nhiều, giá trị thấp